ilkay coşkun: Rahmet Kapıları - Tarihi Artvin Camileri

Rahmet Kapıları

-Estetiğin ve Mütevazılığın Buluşma Noktası Tarihi Artvin Camileri-

bir insanın manevi, dini yönü

uçarken ikinci kanadı gibidir
ikinci bir kanadı varsa eğer
birinci kanadın hem yükünü alır
hem de dengesini sağlar

Türk İslam sanatında camilerimiz, yerine göre ihtişamlı görüntüsüyle yer bulurken yerine göre de mütevazı boyutlarıyla güzelliklerini sergilemektedirler. Taşla mermerle ihtişam, ahşapla daha çok mütevazılık ön plana çıkartılmıştır. Görkemli ulu camilerimizin çevrelerinde çoğu zaman mahalle mescitleri de inşa edilmiştir. Mimar Sinan, Selimiye, Sultan Ahmet, Süleymaniye isimleri verilen camilerimizin yanında sadece köy isimleriyle özdeşleşmiş camilerimiz de mescitlerimiz de inşa edilmiştir.

Dış görünüşüyle ihtişamdan uzak olmasına rağmen iç kısmı çok sıcak ve manevi haz hissettiren motiflerle bezeli tarihi ahşap Artvin camilerini ele alacağız. Öncelikle Karadeniz, Kafkas ve Anadolu mimarisiyle bezeli tarihi Artvin Camileri belgeselini hazırlayan yönetmen dostum Turhan Muharrem Turhan, yapımcı Süleyman İnal, seslendirme sanatçısı Timur Çayır ve bütün emeği geçen ekibi kutluyorum. Artvin Valisi Ömer Doğanay Bey’in himayelerinde ve Kültür Bakanlığı’nın katkılarıyla hazırlanmış olan belgesel Artvin tabiat güzellikleriyle doyurucu ve bir o kadar da güzel anlatımla on üç tarihi caminin tanıtımına yer verilmiş. Ahşabın estetiğiyle vücut bulmuş camilerimiz Türk İslam kültürünün nadide örneklerini taşımaktadır. Tarihi dokuyu oluşturan detaylardaki incelikler, renklerdeki ahenk taş ve ahşabın göz alıcı seremonisi medeniyetimizin aynası konumundadır şuan. Taşın ve ağacın en güzel birlikteliğini, dostluğunu Artvin camilerinde görmekteyiz.

Camilerimizin mihrap, minber, harim, mahfil, mahfil köşkü, son cemaat yeri, minare, sütün, sütun başlığı, kubbe, kemer, tavan göbeği, kapı, pencere kanatları, kitabe, cami haziresi gibi birçok bölümü hakkında doyurucu bilgilerin yanında bağdadi kubbe, düz atkı kemerli yapı, kara kaide gibi güzel inşa örneklerini belgeselden öğreniyoruz. Tüm bunların yazı ile anlatımı mümkün değil tabiî ki. Benim buradaki işlevim sizleri bu çalışmaya yönlendirmek olabilir ancak.

Çantı tekniğiyle çivi çakılmadan inşa edilen ahşabın inceliğini ve tekniğini camilerimizde örnekleriyle görmekteyiz. Ayrıca çakma ve kabartma tekniğiyle yapılan süslemeler belgeselde yer alıyor. Cami içerisinde kullanılan motifler olarak papatya çiçeği, çiçek, yaprak bezemeleri, su dalgalı kıvrımlar, lale çiçeği, selvi ağacı, dört yapraklı yonca, örgü motifleri, gemi figürü, bitki ve taç motifler, rüzgârgülü, hayat ağacı motifi, geometrik ve yazı motifleri gibi birçok güzellikleri görmekteyiz.

Ajur tekniği, ahşap malzemenin üzerine çizilen motiflerin aralarının boşaltılmasıyla yapılan süslemeler olarak adlandırılmaktadır. Bu çalışmalar camilerimizde minber korkulukları başta olmak üzere birçok süslemede kullanılmıştır. Camilerimizin kapı kanatlarında ve daha çok minberlerde kullanılan kündekari tekniğinde geometrik şekillerin birbirine çatma yani geçme usulü ile bağlanmasıyla oluşturulan süslemeler çokça mevcut. Bu yöntemde çivi ve yapıştırıcı kullanılmadan ahşap kirişler ile birbirine bağlanıyor. Celi sülüs* kabartmaların ahşaba nakış nakış işlendiğini camilerimizde birçok örneğiyle görmekteyiz. Bazı camilerimizde de ahşap üzerine rengârenk kökboyası özellikle tabiatın yeşil, mavi ve tonlarını yüzyıllardır üzerinde taşımaktadır. Cami içerisi süslemelerde kalem işi örneklerini de görmemiz mümkün.

Anadolu Selçuklu ve Osmanlı mimarisinde kullanılan Süleyman Mührünü de Artvin camilerimizin bir kısmında yerini almış. Hilal ve lale figürünü Allah lafzının yerine remz olarak ahşaba işlendiğini camilerimizde görmekteyiz.

Görüntülerde insanı etkileyen, mutluluğa gark eden en güzel görüntülerden biri çocukların cami içerisinde koşuşturmaları ve namaz kılmaları olsa gerek. Yüzü nurlu amcalarımız ve teyzelerimizle birlikteliği tablonun en güzel halini yansıtıyor bizlere.

Cami girişlerinde seçilen ayetlerin ve hadislerin yanında dualarda yer almaktadır. İnsanı caminin manevi atmosferine çeken iki duaya yer vermek istiyorum.

Maddi ve manevi bütün kapıları açan bize hayır kapılarını aç.

Allah’ım azametin tekliğinin hakkı için bana rahmetinin kapılarını aç.

Belgeselde yer almış olan medeniyetimizin aynası tarihi Artvin camilerimizi isimlerini sıralayacak olursam.

1) Camili Köyü Merkez Camisi, Borçka’ya beş km. uzaklıkta bölgede daha çok Gürcüce adı olan Macahel olarak bilinen cami 1855 yılında yapılmış. Muhteşem bir eser. Ağaç işçiliğinin en güzel örneklerinin sergilendiği bu camide halıların renginin mavi olarak seçilmesi estetik bir uyumu getirmiş.

2) İskenderpaşa Cami, ilk kez 8. yüzyılda Halife Osman tarafından inşa edilmiş. Artvin’in en eski camisi olarak bilinmektedir.

3) Orta Hopa Cami, 1890 yılında yapılmış.

4) Muratlı Cami, Çoruh nehrinin ülkemizi terk ettiği noktada bulunan cami Muratlı (Maradit) köyündedir. En görkemli minberi ve muhteşem ahşap işçiliği ile göz dolduran bu cami 1846 yılında yapılmış.

5) Zeytinlik Cami, Zeytinlik Köyü camisi, 1857 yılında Saliha Hanım tarafından yaptırılmıştır. Caminin sular altında kalmasından sonra sonradan oluşturulan temel üzerine orijinal haliyle taşınmış bir cami.

6) Düzköy Cami, Borçka ilçesine 8 km. uzaklıkta Düzköy Köyünde 1850 yılında yapılmıştır. Tamamen ahşap olan bu cami ahşap süslemeleri renklendirilerek farklı bir yapı sergileniyor.

7) İremit Cami, Maral Köyünde, 1851 tarihinde yapılmıştır. Çok sade bir görsellikle sizi karşılayan bu caminin içerisi sizi şaşırtacak kadar renkli.

8) Arhavi Merkez Çarşı Cami, 1863 tarihinde yapılmıştır.

9) Ortacalar Cami, Arhavi Ortacalar Köyünde, çifte köprüleri geçince bizi karşılayan Ortacalar Köyü camisidir. Ortacalar, Osmanlı Rus savaşını yaşamış köydür. 1757 yılında inşa edilmiştir. Bu camide İremit Cami gibi iç kısmı kök boyalarla rengârenk boyanarak farklılık oluşturulmuş.

10) Demirkent Cami, Yusufeli ilçesinde, 1714 tarihinde yapılmıştır. En ihtişamlı ikinci minbere sahip olan Artvin camisidir.

11) Erenköy Cami, Murgul’da 1863 tarihinde yapılmıştır. Dış kısmı turkuaz rengine boyanan bu caminin en dikkat çeken tasarımı tavan kısmına yerleştirilmiş ay yıldız motifidir.

12) Petekköy Cami, Murgul’un Petekköy Köyünde, 1868 yılı Sultan Abdülaziz döneminde yapılmış. Bu camide de renklilik göze çarpmakta ama daha sade bir renklilik. Diğerlerinden ayıran en belirgin özelliği kalem işçiliğinin kullanılmış olması.

13) Kocabey Cami, Şavşat ilçesinde bulunan cami, 1890 yılında inşa edilmiştir. Bu caminin özelliği de ahşap minaresinin olması. Birde dikkatimizi çeken Hz. Muhammed yazılı ahşap tac.

Atalarımız evlerimizi sadece bir ömür kullanacak sağlamlıkta yapmışken, camilerimizi yüzyıllar boyunca ayakta kalabilecek sağlamlıkta yapmışlardır. Taşın mermerin doğada uzun hatta soğuk kalıcılığının yanında ağacın, ahşabın mütevazılığını ve sıcaklığını da ihmal etmemişiz bu bölgede. Yüzyıllardır hayatta kalabilen ardıcın yanında faniliği daha çok imleyen selvilere de kültürümüzde yer vermişiz. Kur’an-ı Kerim’i ve ezanı okurken ki sese sanat, makam boyutuyla her zaman yer verilmiştir.

Camilerimizi tamamlayan fiziki unsurlardan olan şadırvan, abdesthane, kitaplık, ayet ve hadislerin yazıldığı tahta, tablolar, halılar, ısıtma ve soğutma sistemleri gibi kullanım alanlarının da camilere uygunluğu ve estetik boyutunun göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Her ne kadar ihtiyaçtan da olsa camiye sürekli eklemeler yapmak büyütmeye çalışmak ve olur olmaz sıva işlemine başvurmaktan vazgeçmemiz gerekiyor.

Camilerimizde yeme içmeyi, uyumayı saygısızlık olarak gören milletimiz cami içerisinde huşu ve özenli hali çok öncelediği muhakkak. Cemaatle kılınan namazın yirmi yedi derece daha fazla faziletli olduğu Hadis-i Şerifi ve safları sıklaştırmaktaki hassasiyetimiz, Kur’an Kursu, mevlid gibi birçok faaliyetler camilerimizin hayatımızdaki yerini önemini göstermektedir.

Allah’ın mescitlerini ancak Allah’a ve âhiret gününe inanan, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, (İslâm’a uygun yaşamak için) Allah’tan başkasından korkmayan kimseler mâmur eder. (Onları yapar, cemaat ve âlimlerle şenlendirir) ler. İşte, onların doğru yola erenlerden olmaları umulur. Tevbe Suresi, 18

*Arap harfleriyle yazılan süslü yazı. Sülüs yazı da, bir harfin üçte ikisi düz, üçte birinin ise yuvarlak olması demektir.

Not: Tarihi Artvin Camileri Belgeseli 02.10.2018 tarihinde Artvin Ahmet Hamdi Tanpınar Kültür Merkezinde, Artvin Valisi, Artvin Belediye Başkanı ve seçkin davetli huzurunda belgeselin ön gösterimi yapıldı.

İlkay Coşkun
Edebice Dergisi
Sayı 17, Kış 2019
http://edebice.net/